Жас өспірімдерге, ата-аналарға және педагогтарға арналған жадынама. Қазақстан Республикасының заңнамасына қысқаша шолу бала еңбегі бойынша.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабы азаматтардың еңбек бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқығын айқындайды және соттың үкімі бойынша ғана не төтенше немесе соғыс жағдайы жағдайларында мәжбүрлеп еңбекке тарту мүмкіндігін шектейді. Елімізде балалар еңбегі жөніндегі ратификацияланған халықаралық конвенцияларды іске асыру үшін заңнамалық негізді айқындайтын негізгі құқықтық нормативтік актілер ең алдымен Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы Еңбек Кодексі және 2002 жылғы 2 тамыздағы N 345-!! Сондай-ақ балалар еңбегіне қатысты белгіленген талаптарды бұзғаны үшін тиісті әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті белгілейтін әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс (ӘҚБтК) және Қылмыстық Кодекс (ҚК).

Еңбек кодексі еңбек қатынастарын және еңбек қатынастарына тікелей байланысты өзге де қатынастарды реттейді, балалардың еңбек қатынастары тараптары ретінде құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін заңнамалық негізді айқындайды, еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың ең төменгі кепілдіктерін, сондай-ақ балалар еңбегіне қатысты тыйым салулар мен шектеулерді белгілейді. Бірінші кезекте, Кодексте еңбек заңнамасы принциптерінің бірі – кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу қағидаты ретінде белгіленгенін атап өту қажет. Екінші жағынан, құжат 25 Еңбек кодексі тыйым салады бұзу теңдігі мен шартын, оның ішінде критерийі бойынша кәмелеттік жасқа толмаған жағдайларды қоспағанда, осы заңда көзделген.

Ең төменгі жасы жұмысқа қабылдау үшін жалпы жағдайда анықталған Еңбек – 16 жыл. Алайда, ата-анасының біреуінің, 14,3 қорғаншысының, қамқоршысының немесе асырап алушының жазбаша келісімімен, олар жалпы білім беретін оқу орнында орта білім алған жағдайда 15 жасқа толған азаматтармен еңбек шарты жасалуы мүмкін. Бұл ретте 14 жасқа толған оқушылар үшін оқудан бос уақытта жұмыстарды орындау үшін және 14 жасқа толмаған, шығармашылық салада ( кинематография ұйымдарында, театрларда, театр және концерт ұйымдарында, цирктерде, туындыларды жасауға және (немесе) орындауға денсаулығына және адамгершілік жағынан дамуына нұқсан келтірмей қатысу үшін) жұмыс істейтін адамдар үшін ерекше жағдайлар белгіленген. Екі жағдайда да еңбек шартына қол қояды, ата-анасының бірі, қорғаншысы, қамқоршысы немесе асырап алушысы, ал орындалатын кәмелетке толмаған жұмыс зиян келтірмеуі тиіс олардың денсаулығына және бұзбауға процесі, оқыту.

Сонымен қатар, Еңбек кодексінде кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғауға бағытталған бірқатар ережелер енгізілген, ең алдымен бұл 18 жасқа толмаған қызметкерлердің еңбегін реттеу ерекшеліктері бойынша 16 - тарауға қатысты. Онда 18 жасқа толмаған адамдардың еңбегін мынадай жұмыс түрлеріне тартуға қатысты тыйым салу көзделген:

* Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бекіткен тізбеге сәйкес ауыр жұмыстар, зиянды ( ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті еңбек жағдайлары бар жұмыстар;

* орындалуы олардың денсаулығы мен адамгершілік дамуына зиян келтіруі мүмкін жұмыстар ( ойын бизнесі, түнгі ойын-сауық мекемелерінде жұмыс істеу, алкоголь өнімдерін, темекі өнімдерін, есірткі құралдарын, психотроптық заттар мен прекурсорларды өндіру, тасымалдау және сату • );

* түнгі уақытта ( 22.00-ден 6.00-ге дейін));

* үстеме жұмыс;

• жұмыс уақытын жинақтап есепке алу кезіндегі жұмыс;

* вахталық әдіспен жұмыс істеу.

Қатысты бірінші аталған тыйымдарды атап өту қажет, бұл қазіргі уақытта осындай өндірістердің, кәсіптер мен жұмыстардың бұйрығымен бекітілген қазақстан республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау 15 ақпандағы 2005 жылғы n 45-п. осы тізбеге енгізілген 33 түрінің өндіріс, 78 кәсіптер мен жұмыстар. Жоғарыда көрсетілген талаптармен қатар, 18 жасқа толмаған қызметкерлердің шекті нормалардан асатын ауыр заттарды тасуына және қозғалуына тыйым салынды.

Қосымша жоғарыда аталған, ҚР еңбек заңнамасы белгілейді міндеті үшін жұмыс берушілердің еңбек шарттарын жасасуға кәмелетке толмағандармен кейін ғана алдын ала міндетті медициналық тексеріп-қарау. 14 жастан 18 жасқа дейінгі адамдарға қатысты қысқартылған жұмыс уақыты бойынша талаптар да қолданылады:

* 16 жастан 18 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін-аптасына 36 сағаттан артық емес;

* 14 жастан 16 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін-аптасына 24 сағаттан артық емес;

• оқу жылы ішінде оқуды жұмыспен қоса атқаратын білім беру ұйымдарының оқушылары үшін 14 жастан 16 жасқа дейін – күніне 2,5 сағат, 16 жастан 18 жасқа дейін – күніне 3,5 сағат.

Еңбекке ақы төлеуге қатысты, бірінші кезекте,

ережелер 182-құжат Еңбек кодексінің қызметкерлерге, 18 жасқа толмаған. Олардың еңбегіне ақы төлеу қысқартылған ұзақтығы ескеріле отырып жүргізіледі, ал нормаларын әзірлеу үшін негізге алына отырып белгіленеді жалпы өндірім нормаларын қызметкерлер үшін жұмыс уақытының барабар қысқартылған ұзақтығымен. 18 жасқа толмаған, жалпы білім беру ұйымдары мен кәсіптік бастауыш білім беру ұйымдарын бітіргеннен кейін жұмысқа түсетін, сондай - ақ өндірісте кәсіптік оқудан өткен қызметкерлер үшін өндірудің төмендетілген нормалары бекітілуі мүмкін. Бұл ретте, яғни, жоқ, 18 жасқа жеткен деңгейіне дейін қосымша ақы қызметкерлеріне еңбекақы төлеумен дейін қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу деңгейіне толық ұзақтығы күнделікті жұмыс. Сонымен қатар, еңбек заңнамасының нормаларына сәйкес, осы еңбек заңнамасымен және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, жұмыс беруші қызметкерден еңбек шартында келісілмеген жұмысты орындауды талап етуге құқылы емес.

Бала құқықтары туралы Заң әрбір баланың еңбек бостандығына құқығын айқындайды,

қызмет түрін және мамандықты еркін таңдау. Баланың еңбек ету құқығына қатысты оның баланың дене бітіміне, адамгершілік және психикалық жағдайына және оны оқыту процесіне зиян келтірмеу шарттарын сақтай отырып, оқудан бос уақытта іске асырылатыны көзделеді. Баланың құқығы туралы Заң, сондай-ақ Еңбек кодексі да балалар еңбегін ауыр дене жұмыстарына және еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстарға тартуға тыйым салады. Сонымен қатар, балаларды жезөкшелікпен айналысуға тартуға, порнографиялық материалдар мен заттарды таратуға, жарнамалауға, соғыс қимылдарына және қарулы жанжалдарға қатысуға, есірткі құралдарын, психотроптық, күшті әсер ететін немесе улы заттарды дайындауға, сатуға, сондай-ақ алкоголь өнімдері мен темекі өнімдерін өндіруге және сатуға тыйым салу белгіленген.

Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның - Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау Комитетінің құзыреті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы № 36 Қаулысымен бекітілген Ережеде белгіленген. Сонымен қатар, Комитеттің жұмысы орындауға бағытталған еңбек саласындағы Балалардың құқықтарын қорғауға қатысты негізгі талаптар жоғарыда қарастырылған заңдарда белгіленген.

Қазіргі уақытта қазақстандық заңнама шеңберінде балалар еңбегінің ең нашар түрлерімен байланысты Әрекеттердің мынадай түрлері үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген:

* кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тарту ( ҚК 131-б.);

* кәмелетке толмағандарды жезөкшелікпен, қаңғыбастықпен, қайыршылықпен айналысуға тарту ( 132УК-бап), кәмелетке толмағандарды саудалағаны үшін (133-бап));

* қорғаншы немесе қамқоршы құқықтарын теріс пайдалану ( ҚК 139-Б.);

* азаматтардың, оның ішінде кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келтіруге әкеп соққан еңбек туралы Заңнаманы бұзу (ҚК 148-б.);

* абайсызда денсаулыққа ауырлығы орташа зиян келтіруге немесе адам өліміне әкеп соққан еңбекті қорғау ережелерін бұзу ( ҚК 152-б.)

Өз кезегінде әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексте әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауапкершілік белгіленген. :

* кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдау кезінде ең төменгі жас туралы талаптарды қоса алғанда, еңбек туралы Заңнаманы бұзу (ҚР ӘҚБК 87-бабы));

* ауыр физикалық жұмыстарда және еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды), қауіпті ( аса қауіпті) жұмыстарда 18 жасқа толмаған адамдарды тартуға қатысты талаптарды қоса алғанда, еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды қамтамасыз ету ережелерін бұзу ( ҚР ӘҚБК 89-бабы));

* балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасауға тартқаны үшін ( ҚР ӘҚБК 111-1 бабы));

* кәмелетке толмағандарды эротикалық мазмұндағы өнімдерді дайындауға тарту ( ҚР ӘҚБтК 115-бабы).